Od początków swojej historii był Zagórz związany z osobą Matki Bożej, trudno niemal pisać czy mówić o tej miejscowości, nie myśląc o niej przede wszystkim jako o ośrodku kultu maryjnego, który trwa tu nieprzerwanie już ponad 600 lat. Nie było tu jeszcze wsi, nie mówiąc już o jakiejś organizacji miejskiej (na tę ostatnią przyszedł czas dopiero w latach 70. minionego wieku), a już wierni pielgrzymowali do kaplicy, kryjącej cudowny obraz Matki Bożej.

Cudowny obraz Zwiastowania, znajdujący się w kościele parafialnym w Starym Zagórzu to dzieło późnogotyckie, prawdopodobnie z początku drugiej ćwierci XVI wieku. Namalowany został na desce lipowej temperą na zaprawie kredowej i ma wymiary 121 x 146 cm. Przedstawia scenę Zwiastowania, utrzymaną w charakterystycznym dla epoki stylu*, z licznymi elementami ikonicznymi. Archanioł Gabriel z purpurowymi skrzydłami, w bogato zdobionych szatach, podtrzymywanych przez pazia, zwraca się do Maryi. Trzyma on w ręku szarfę z gotyzującym napisem. Nad czołem anioła widać krzyż. Postać Matki Boskiej umieszczona została w prawej części obrazu, przy klęczniku z książką. Maryja rozchyla dłonie w charakterystycznym, pokornym geście, a nad Jej głową dwa aniołki podtrzymują bogatą, ozdobną koronę. Interesująca jest postać Boga Ojca, który wysyła do Maryi Dzieciątko po drodze z promieni. Tło obrazu stanowi parawan z rytym motywem roślinnym. Obraz był w ciągu ubiegłych wieków kilkakrotnie restaurowany i przemalowywany, nie zawsze zresztą z zachowaniem należytej pieczołowitości konserwatorskiej, pozostaje jednak nie tylko obiektem żywego kultu, ale też cennym zabytkiem szesnastowiecznego malarstwa religijnego. Nie wartość artystyczna bowiem, choć i ta jest ważna, stanowi o jego wyjątkowości.

Dzieje kultu Cudownego Obrazu Zwiastowania

Kult cudownego obrazu Matki Bożej sięga w Zagórzu, wedle wszelkich prawdopodobieństw, XV, a może nawet XIV wieku. Pojawienie się tutaj wizerunku Maryi legenda wiąże z osobą króla Kazimierza Wielkiego, który w drodze na Ruś zatrzymał się w okolicy Sanoka, przed przeprawą przez San. We śnie miała mu się ukazać Matka Boska, obiecywała pomyślność wyprawy i prosiła o wystawienie ku jej czci kaplicy w tej okolicy. Rankiem król znalazł miejsce wskazane we śnie przez Maryję i zlecił wystawienie kaplicy zamożnemu włościaninowi. Po szczęśliwym powrocie z wyprawy król przysłał do Zagórza malowany na drewnie obraz Zwiastowania NMP. Legenda została spisana w XVII stuleciu, a jej podstawą była prawdopodobnie fundacja około 1343 roku kaplicy filialnej na miejscu dzisiejszego kościoła. Niezależnie od autentyzmu opowieści, stanowi ona świadectwo, iż nabożeństwo do Matki Boskiej Zagórskiej związane było w świadomości wiernych z bardzo odległymi czasami.

Kult cudownego obrazu trwał, pomimo, że w Zagórzu nie było samodzielnego ośrodka administracji kościelnej. W 1669 roku do Matki Boskiej Zagórskiej pielgrzymował jezuita, Michał Krasuski, dziękując za swoje ocalenie w wojnie siedmiogrodzkiej i prosząc o łaski dla ojczyzny. Nazywa on Maryję „Panią Bieszczadzką, nadzieją upadających na duchu i Przyjaciółką dla wszystkich”. Swoją relację kończy zaś życzeniem „by górskie szczyty miłe były sercu Bogarodzicy, skoro jako Mieszkanka założyła Zagórską Stolicę przy Sarmackich Górach. Dzieło Krasuskiego (Regina Poloniae Mater Dei Maria, Calissij 1669) stanowi jedno z najstarszych i najważniejszych świadectw kultu zagórskiego obrazu.

W 1697 roku Piotr Głoski, proboszcz parafii w Porażu ufundował tu prebendę, w 1724 uposażenie powiększył Piotr Konstanty Stadnicki, kasztelan biecki. Samodzielna parafia powstała w Zagórzu w 1750 roku, a ustanowił ją biskup przemyski, Wacław Sierakowski. Ten sam biskup w piśmie z 25 lipca 1745 roku nadmienia, że obraz w Zagórzu jest „łaskami słynący” oraz poleca spisywanie i potwierdzanie przysięgą ważniejszych cudów. W momencie utworzenia parafii obraz już ozdobiony był wotami, świadczącymi o nabożeństwie wiernych i otrzymanych przez wstawiennictwo Maryi łaskach. Ponieważ jednak w kościele brakowało naczyń liturgicznych, wota, na polecenie biskupa, posłużyły do zdobycia funduszy na zakupienie monstrancji i puszki. Od połowy XVIII wieku można zatem mówić o historii parafii zagórskiej, powstałej wszakże na fundamentach starszego o kilka wieków centrum religijnego. Do intensyfikacji kultu maryjnego przyczyniała się też zapewne duchowość karmelitańska, związana z zagórskim klasztorem.

Wizerunek Matki Boskiej Zagórskiej przez wieki stale uznawany był za cudowny i łaskami słynący. Jako taki wymienia go także Ks. A. Fridrich w opracowaniu Historie cudownych obrazów N.M.P. w Polsce (Kraków 1904, t. II).

Religijność parafii zagórskiej od zawsze koncentrowała się na szczególnym nabożeństwie do Maryi. Wyjątkowo uroczyście obchodzone są u nas święta maryjne, zwłaszcza Zwiastowanie (25 marca) i Nawiedzenie (2 lipca), gdy w parafii ma miejsce odpust, oraz święto Wniebowzięcia NMP. Kiedyś na odpusty przybywali liczni wierni nie tylko z terenów Rzeczypospolitej ale także z Czech i Moraw. Ks. Adam Fuksa wspomina, że na odpusty docierali do Zagórza Łemkowie nawet z oddalonych regionów. Ks. Antoni Porębski, prepozyt w Sanoku, kanonik honorowy kapituły katedralnej w Przemyślu zapisał: „…od mojego dzieciństwa pamiętam oddawanie przez wiernych szczególnej czci Matce Najświętszej w tym obrazie. Wyrazem tego kultu były uroczystości odpustowe, urządzane co roku w dniu 2 lipca, z wielką okazałością przy licznym napływie wiernych. Proboszczowie ówcześni, których pamiętam: ksiądz Stefan Fus i jego następca ksiądz Jan Lewkowicz bardzo dbali o to, aby w ciągu całego roku rozbudzać nabożeństwo i miłość parafian w Zagórzu ku Matce Bożej, królującej w parafii w tym cudownym obrazie”. Istnieją liczne świadectwa kultu Matki Bożej wśród osób innych wyznań.

Od 1965 roku obchodzona jest nowenna przed świętem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, w maju ze wzgórza rozbrzmiewa tzw. Majówka, czyli pieśni maryjne wykonywane na trąbkach, a w wybrane dni Litania loretańska odmawiana jest przy górującym nad Zagórzem krzyżu milenijnym. W 1966 roku śp. ks. Prałat Józef Winnicki ogłosił, że wszystkie święta maryjne w naszej parafii będą odprawiane w szczególnie uroczysty sposób, w miarę możliwości poprzedzone nowenną lub triduum. W pierwsze soboty spotykamy się na czuwaniach modlitewnych, podczas których odczytywane są prośby i podziękowania do Matki Boskiej Zagórskiej. W 2004 roku w ruinach klasztoru stanęła na dawnym cokole figura NMP Szkaplerznej, poświęcona uroczyście 18 lipca 2004 roku, pod którą również odprawiane są nabożeństwa. W 2003 i 2004 roku dwie kopie wizerunku Matki Bożej Zagórskiej pielgrzymowały po domach naszej parafii, odwiedzając ponad 600 rodzin a nawiedzenie to, jak świadczą wpisy w księdze pamiątkowej, pozostawiło głęboki ślad w sercach wiernych. Wizerunek Matki Bożej odwiedził także rodziny w sąsiednich parafiach w Nowym Zagórzu i Porażu.

Sanktuarium Maryjne w Zagórzu słynie od wieków z licznych łask nadzwyczajnych, niektóre zdarzenie tego typu opisane zostały w księgach parafialnych. Michał Krasuski wspomina o cudownym uzdrowieniu syna barona Bala, a w dokumentach parafialnych można też przeczytać protokoły i świadectwa wiernych, którzy doznali nadzwyczajnych łask za przyczyną Matki Boskiej Zagórskiej. W latach 1966–1973 spisano 430 podziękowań za doznane łaski, pomoc w chorobie, sprawach osobistych i zawodowych. Wiele z tych świadectw ma formę urzędowych protokołów, wiele też podpisanych zostało imieniem i nazwiskiem dziękującego, dzięki czemu można dostrzec, że osoby doznające pomocy za przyczyną Matki Boskiej Zagórskiej pochodziły nieraz z miejsc od Zagórza odległych. Jedno z podziękowań kończy się następującym wyznaniem:

„A ja czuję ogromną radość i wdzięczność dla Matki Boskiej Zagórskiej – za doznane łaski i cudowne wyleczenie z choroby, która trwała przeszło 22 lata. Kto nieszczęśliwy i zrozpaczony, niech się odda w opiekę Najświętszej Marii Panny z ufnością, a Ona go wysłucha i pocieszy”. Dziś znów obraz Matki Bożej Zagórskiej otaczają liczne wota składane przez wiernych – jest ich obecnie około 300.

W 1984 roku w uroczystości Zwiastowania NMP uczestniczył Ks. Arcybiskup Ignacy Tokarczuk, który poświęcił wówczas odrestaurowany obraz i ołtarz. Wystąpienia powitalne wiernych, zapisane w księdze parafialnej, kończyły się prośbami o koronację łaskami słynącego obrazu: „Prośbę do Ciebie zanosimy – historycznie kult Matki Bożej udowodniony, Czcigodny nasz Księże Biskupie, postaraj się dla Niej o korony”. W relacji z uroczystości odnotowano także piękną, przygotowaną na tę okazję modlitwę, opierającą się na relacji wspomnianego Michała Krasuskiego, a podkreślającą trwałość nabożeństwa do Matki Bożej Zagórskiej. 1 lipca 2007 roku obraz Matki Bożej Zagórskiej został koronowany, a w Zagórzu ustanowiono sanktuarium Matki Nowego Życia.